Dit is een belangrijke zin. De Bron van de geest, met zijn gedachten, herinneringen, fantasieën, dagdromen, ed., kan gekend worden in het licht van gewaarzijn. De bron is open kennen gewaarzijn en het kan gekend worden door het open kennend gewaarzijn zelf.

De bron is niet iets mysterieus of esoterisch waarin we alleen maar kunnen geloven. Het kan gekend worden, door jou, door mij, door iedereen omdat iedereen de Bron is. Alle verschijningsvormen zijn de Bron en ze hebben iedereen hun eigen specifieke en unieke vorm.

In het Zenboeddhisme wordt elke verschijningsvorm een dharmadeur genoemd. Een deur naar de Bron, naar dat wat vormloos en buiten de tijd staat. Elke verschijningsvorm spreekt dan ook, eenvoudigweg door zijn bestaan, de Dharma, de woordeloze woorden van stilte, van tijd- en vormloosheid, van puur zijn. Schijn met je aandacht je licht op elke zintuiglijke ervaring en hoor de stilte, de tijdloosheid, daarin.

Vasthouden aan wat tijdelijk is, is de leegte van de dingen ontgaan en bindt je aan het tijdelijke. Maar er is ook de andere zijde; die van opgaan in de leegte van de dingen, in de stilte, in de tijdloosheid, en bijvoorbeeld de geluiden die je hoort terwijl je mediteert, de lichamelijke ongemakken, het drukke hoofd te ervaren als hinderlijk, als belemmering, als tegengesteld aan het zijn in leegte. Dit is nog geen verlichting want er is nog een tegenstelling.

En zoals zenmeester Dogen zegt in zijn 'Aanwijzingen bij het mediteren': “Waar tegenstellingen verschijnen is de Geest van Boeddha uit het oog verloren”.

Alles hangt met elkaar samen. Elk ding is afhankelijk van andere dingen voor zijn ontstaan en bestaan. Zo kan een plant alleen maar groeien als er een zaadje aanwezig is, en grond, water, lucht, zonneschijn. Wij kunnen niet bestaan zonder planten als voedsel. Wij kunnen niet bestaan zonder het bestaan van anderen.

Er is onderlinge afhankelijkheid op welk niveau je ook kijk. Een lichamelijk orgaan kan niet functioneren zonder dat de andere organen ook goed functioneren en daarvoor moet weer aan vele voorwaarden worden voldaan. Zuurstof, water, voedsel, beweging, enz. Dan kunnen de organen samen een gezond werkend organisme vormen. Elk orgaan staat in unieke eigenheid op zichzelf; de lever is de lever, het hart het hart. Alleen door de unieke eigenheid van ieder orgaan kan het levend organisme bestaan.

Op een nog lager niveau bestaat het orgaan uit cellen die ieder afhankelijk zijn van een goed functioneren van de andere cellen. Weer moeten aan allerlei voorwaarden worden voldaan om dit zo te laten zijn. En ook hier staat elke cel in unieke eigenheid op zichzelf.

Op een hoger niveau vormen individuen een volk dat je kan zien als een goed werkend organisme, als tenminste de individuen goed functioneren. En volkeren samen vormen een wereldbevolking. En in dat geheel staat elk mens in unieke eigenheid op zichzelf.

In unieke eigenheid op zichzelf staan en afhankelijk en verweven zijn met al het andere is geen tegenstelling; het één kan alleen maar zijn door het zijn van het andere. Ons individueel leven heeft daarom altijd zin en betekenis, juist door die onderlinge verwevenheid dat het heeft met al het andere.

Gevoelens van eenzaamheid of zinloosheid zijn dan ook niet de reflectie van een ‘niet-verbonden’ zijn – want je kan in werkelijkheid niet niet-verbonden zijn – maar van een gebrek aan juist perspectief. Hoe meer je gaat zien dat jouw bestaan altijd in relatie staat tot al het andere, hoe meer gevoelens van eenzaamheid en zinloosheid langzaamaan zullen verdwijnen.
En zo is ook het buitensluiten, het discrimineren of het haten van anderen een uiting van gebrek aan het juiste inzicht dat ons bestaan volledig verweven is met het bestaan van anderen. En dit geldt ook voor het slecht omgaan met dieren en milieu. Ons gedrag laat zien hoe diep ons inzicht is.

Wanneer de dingen samenkomen, ontstaat er betrokkenheid en daarin transformeren ze. Soms letterlijk, soms figuurlijk. Zo kunnen bijvoorbeeld twee mensen die elkaar ontmoeten, verliefd op elkaar worden. Ze gaan samen leven en vormen een stel. In die relatie van betrokkenheid transformeren ze. Ze zullen zich wat anders gaan ontwikkelen dan wanneer ze ieder op zichzelf zouden leven. Misschien krijgen ze kinderen. Dan zijn ze naast partner ook ouder en ook dat doet hen weer anders ontwikkelen. En ze hebben ieder hun unieke eigenheid. Twee zijn één en één is twee.

Elke vorm varieert in hoe het uitziet en waaruit het gemaakt is. Die variatie is oneindig. We vinden het één mooi en het ander lelijk. Net als wanneer we geluid of muziek horen; het is fijn of onplezierig. De geest maakt onderscheid want dat is de uitdrukking van de unieke eigenheid van de geest.

Duisternis is een woord voor het ‘zien’ van het grotere perspectief, het grotere geheel, en niet de dingen in hun unieke eigenheid, de verschillen. In het licht van gewaarzijn zien we de dingen in hun unieke eigenheid maar niet het grotere perspectief. Beiden, het grotere perspectief, het duister, en de specifieke elementen die dat perspectief vormen, het licht, zijn altijd beiden aanwezig en vormen een geheel, zoals bos en bomen. Maar onze geest kan alleen maar het een óf het andere zien. Sekitō roept ons op om beiden te ‘zien’. In ons persoonlijk leven is dat het ‘zien’ van onze eigenheid én het ‘zien’ van onze diepe verbondenheid en betrokkenheid met het leven van anderen, op direct en indirect niveau. Dit ‘zien’ van groot en klein perspectief, van verbondenheid en unieke eigenheid, vindt plaats wanneer we volledig terugkomen naar ‘zijn’, naar diepe acceptatie en stilte. En dit ‘zijn’ of ‘zien’ plaatst ons leven direct in het alomvattend geheel, de cirkel.

Alles heeft waarde en betekenis, zelfs de pijn en verdriet, het geluk en vreugde, het streven en verlangen, en de teleurstelling die we soms ervaren. Als we deze dingen kunnen ervaren voor wat ze zijn, de kenmerken van unieke eigenheid, zonder het grotere perspectief op ons ‘zijn’ als deel van het grotere ‘zijn’ te verliezen, m.a.w. zonder de stilte te verliezen, ontdekken we dat ons ‘zijn’ altijd elk niveau, elk perspectief in zich draagt. Dit is in Zen het loslaten van lijden want lijden is in deze analyse het vasthouden aan een beperkt perspectief.

De vier elementen zijn de kleinste bouwstenen die samen het universum vormen. In het oude India werden er vijf onderscheiden: lucht, water, vuur, wind en ether. In onze tijd spreken we van bosons, elementen die niet verder meer zijn op te delen. Laatst heeft men in het Cern-instituut in Zwitserland er nog eentje gevonden, de Higgs-boson. Deze deeltjes ontstaan spontaan vanuit de Leegte, vanuit het tijdloze vormloze. Ze zijn tijdens hun extreem korte bestaansduur, net zoals alle andere kwantumdeeltjes, overal gelijktijdig aanwezig en lossen vervolgens weer op in de Leegte. Dit overal gelijktijdig aanwezig zijn is niet met de geest te bevatten. Hoe kan een deeltje op meerdere plaatsen tegelijkertijd zijn? Toch is dit wat de wetenschap ons verteld.

Ook de vier elementen zijn overal gelijktijdig aanwezig en komen voortdurend samen waarmee ze een oneindige hoeveelheid vormen in het universum doen ontstaan. En ze vallen ook steeds weer uiteen. Dus de ‘Leegte’, of ‘Duisternis’ is de staat van oneindig potentieel, dat zich steeds weer in een nieuwe totaalvorm manifesteert. Dit samenkomen is de unieke eigenheid van de elementen en is als natuurlijk als het terugkeren van een klein kind naar zijn moeder.

De vier elementen creëren een oneindige verscheidenheid aan vormen, geluiden, geuren, smaken enz. die wij – ook gevormd door de vier elementen – met onze zintuigen, vervolgens ervaren.

Elk en iedere ervaring of gewaarwording, ook een lichamelijke gewaarwording, en je emoties, je gedachten, je zorgen, je verdriet of vreugde, zijn als bladeren die ontspruiten, afhankelijk van de wortels. Bladeren groeien aan bomen en bomen hebben hun wortels in de grond, in het ‘duister’. Jij bent die boom – zoals het gedicht van Shen-hsiu zegt: “Ons lichaam is de bodhi-boom”. En je wortels groeien in, en krijgen hun voedsel uit de grond ('het lege veld' van zenmeester Hongzhi¹), het duister, de Bron. Zonder grond geen boom. Zonder Leegte, geen gewaarwording en dus geen besef van ‘zijn’. Dus leegte en ‘zijn, duisternis en licht zijn een twee-eenheid. De één doet het andere ontstaan.

Daarom herhaal ik nogmaals dat alles waarde heeft, alles heeft betekenis. Zelfs de pijn en verdriet die we soms ervaren, het geluk en vreugde, het streven en verlangen, de teleurstelling. Het zijn de bladeren op de boom van verlichting. Ze zijn er omdat de Bron, de volle Leegte, is. De bladeren zijn de Bron zichtbaar in de wereld van vorm.

Wij mensen maken onderscheid, zoals tussen het spirituele en het alledaagse. De één willen we graag, het andere minder. Maar alles spreekt in zijn ‘zijn’ over het grotere perspectief waarin alles én zijn unieke eigenheid heeft én een is met al het andere en de volledige uitdrukking is van de Bron, de leegte, de liefde.

Hier vat Sekitō het voorafgaande nog eens samen aan de hand van het Tao-symbool en benadrukt waarom we licht en duister, vorm en leegte, niet als tegengesteld aan elkaar moeten zien. Waarom legt hij deze nadruk? Religie is altijd gericht op een grotere werkelijkheid, een die we niet direct kunnen waarnemen. Dit leidt ertoe dat de meesten religies zich dualistisch ontwikkelen. Dit aardse bestaan wordt als minder beschouwd, het hemelse bestaan als wenselijk. Zelfs het oude boeddhisme heeft elementen hiervan. Nirvana was het doel en het bereiken ervan betekende in het Oude India dat je niet meer herboren zou worden in dit aardse samsara.

Het Chinese Ch’an of Zenboeddhisme is wat dit betreft een nieuwe ontwikkeling geweest binnen het boeddhisme door dit subtiel dualisme volledig los te laten en te benadrukken dat alles de uitdrukking is van het Ene en het Ene zich volledig manifesteert in alles. Samsara is nirvana. Er is niets meer dan dit moment. Dit moment (welke vorm het ook neemt) is alledaags én de uitdrukking van het allerhoogste. Werkelijke liefde wordt nergens ander gevonden dan hier, nu. En het vergt jaren van oefening om het te ‘zien.

Ook de christelijke mystici hebben hiernaar gewezen. Zo schrijft Meister Eckhart: “Waar ziet men God? Waar geen gisteren is, noch een morgen, hier en nu, daar ziet men God.”

Door de Sandōkai kunnen we ook begrijpen waarom zenmeditatie het in stilte zitten is met wat is, ‘zijn’ met het hier en nu. De gewaarwording die ik nu heb, hoe alledaags ook, is niet alleen het blad, het is tegelijkertijd de Bron (het tijdloze, grenzeloze, de liefde) die, zoals de Sandōkai ons voorhoudt, gekend kan worden in het licht van gewaarzijn. Dit is waar onze beoefening over gaat.

We hebben al gezien dat alle dingen én in unieke eigenheid op zichzelf staan én onderling verweven zijn met al het andere op de vele niveaus van bestaan, van zeer klein tot zeer groot.

Eerder is in de Sandōkai de Bron gedefinieerd als open kennend gewaarzijn. En hier wordt gezegd dat alle dingen die ervaren en gekend kunnen worden, samen gaan en één zijn met open kennend gewaarzijn zoals deksel en doos een geheel vormen. En dan volgt een belangrijke zin:

Wat hier gezegd wordt is dat open kennend gewaarzijn niet groter of kleiner is dan wat ervaren wordt maar er én volledig mee overeenkomt én net zo snel zich manifesteert als het waargenomene. Zoals twee pijlpunten elkaar treffen in grote snelheid. Sekitō probeer hier duidelijk te maken dat in onze ervaring Bron en verschijningsvormen altijd één en ongedeeld zijn.

Zoals al eerder gezegd ‘spreekt’ elke verschijningsvorm eenvoudigweg door zijn bestaan, de Dharma, de woordeloze woorden van stilte, van tijd- en vormloosheid, van puur zijn. Schijn met je aandacht je licht op elke zintuiglijke ervaring en hoor de stilte, de tijdloosheid, daarin.

Hoe belangrijk deze woorden zijn! Maak woorden, gedachten, je verhalen, je meningen e.d. niet tot een maatstaf waarmee je jezelf, de ander en de wereld beoordeelt. Woorden zijn bladeren. Ze komen voort uit de Bron, de donkere aarde waarin de wortels van de boom groeien, en ze keren terug naar de aarde. Ze zijn gemaakt uit de aarde en in die zin zijn ze aarde. En ze zijn nooit een maatstaf voor diezelfde aarde.

We kunnen de dingen, en daarmee ook de Bron, alleen maar ervaren door onze zintuigen. Daarom is boeddhisme het Pad van de Middenweg. We schuwen onze zintuigen niet noch laten we ons misleiden door de zintuigen door ons volledig over te geven aan zintuiglijke ervaringen. En de nadruk ligt hier op het woordje ‘direct’. Het is direct zintuiglijk ervaren. Direct horen, zien, voelen, zelfs gedachten ervaren zonder de tussenkomst van een commentator. Stil zijn met wat is laat je beseffen waar het pad ligt om te lopen. Wanneer onze geest druk bezig is het juiste pad te vinden, raken we steeds verstrikt in allerlei afwegingen waarvan we de uitkomst zelden zeker weten. Pas wanneer we stil durven te zijn, toont zich de volgende stap die we kunnen nemen. En het pad is altijd nooit meer dan de eerstvolgende stap.

Steeds weer de eerstvolgende stap nemen doet je beseffen dat er nooit meer is dan dat. En als jij en de Bron’- open kennend gewaarzijn - niet twee zijn, en het gaan op het pad het tot inzicht komen van die eenheid is, waar dan is in dit alles sprake van een doel in tijd of afstand? En dus ook geen ‘ver’ of ‘dichtbij’. Maar laat je verwarren door je dualistische denkbeelden en de weg die je leven neemt, lijkt te gaan over bergen en door rivieren en je lijkt je een enorme inspanning te moeten getroosten om je ‘doel’ te bereiken.