We hebben zojuist de Soetra van Grote Wijsheid opgezegd, ook wel de Hartsoetra genoemd. Die Soetra behoort tot wat we de Mādhyamika traditie noemen in het boeddhisme. De traditie van de middenweg, dat is wat mādhyamika betekent. Die Soetra wordt zeer vereerd in het boeddhisme, en met name in het Zenboeddhisme, en ook in de Tibetaanse traditie.

We hebben soms de neiging om teksten en Soetra’s op zo’n hoge plek te plaatsen dat ze een soort van heiligheid krijgen. Dat we ze gaan zien als een beschrijving van wat we de waarheid noemen. Als de Boeddha een vraag kreeg over de waarheid en wat dat is, hield Hij altijd wijselijk zijn mond. Hij zweeg of zei: “houd je bezig met lijden, de oorzaak ervan en het einde ervan, en hoe dat einde te bewerkstelligen. Want dan weet je wat de waarheid werkelijk is."

Geef het woorden en we gaan ons vasthouden aan woorden. Wanneer we zo’n tekst opzeggen kunnen we gaan vasthouden aan woorden. Zie de Hartsoetra vooral als een pedagogische tekst, een tekst die ons wat wil leren. Het spreekt over de leegte van de vijf skandha’s. In het boeddhisme wordt de mens als het ware onverdeeld in vijf aspecten, skandha’s. Er is het lichaam, de vorm, en er zijn de vier mentale aspecten, gewaarwording, gedachten, wilsactiviteit - dus de beslissingen die we nemen - en het bewustzijn. De tekst zegt: die zijn allemaal leeg. Wat betekent dat woordje 'leeg'? De tekst zegt: al de skandha’s hebben geen eigenheid, ze zijn samengesteld, tijdelijk gevormd en dus onbestendig. Ze komen en gaan.

Wanneer we naar ons lichaam kijken is het overduidelijk dat het een samengesteld iets is. Het woord 'lichaam' drukt een soort eenheid uit, maar het is een verzameling van organen, spieren, bindweefsel, botten, bloed. En wanneer we verder inzoomen zien we dat bijvoorbeeld een orgaan ook weer samengesteld is uit vele onderdelen. En die onderdelen zijn ook weer samengesteld en zo kunnen we steeds meer inzoomen, en waar eindigen we? Bij de moleculen die weer bestaan uit protonen en neutronen? Die zijn ook weer samengesteld. Uiteindelijk eindigen we bij zoiets als wat we energie noemen, maar wat is dat? We kunnen niet zeggen dat het niets is, maar over wat het is kunnen we eigenlijk niets zeggen. Het woord 'energie' duidt naar iets, maar wat is dat iets?

Kijken we naar een gedachte - wat is een gedachte? Een stukje informatie, maar wat is dat dan? We kunnen niet zeggen dat een gedachte er niet is maar wat het is, ook daar vallen we weer stil. En al helemaal bij bewustzijn, wat is bewustzijn? Iedereen weet dat hij bewust is, maar wat is het? Het is leeg van een onveranderlijk iets wat je zou kunnen vastpakken en zou kunnen houden als een bezit. En toch, het is aanwezig. Dus we zien ons lichaam verouderen, we zien gedachten komen en gaan, we zien ons bewustzijn steeds een andere inhoud hebben. Het is er en tegelijkertijd ongrijpbaar. En daar gaat het om, dat wil deze tekst ons leren. Er is niets vast te grijpen en te houden!

Wat heeft dat met lijden te maken? De Boeddha zegt: “Vasthouden is de oorzaak van lijden”. Wanneer we denken iets vast te kunnen houden, zien we dat wat we vasthouden onbestendig is. Het is uiteindelijk geen toevlucht. Het willen vasthouden heeft lijden in zijn pad, het loslaten het omgekeerde. En dat is het wonderbaarlijke van onze beoefening. Hoe meer we zien dat er niets is vast te houden, hoe vrijer we worden. Want alles waar je aan vasthoudt maakt je tevens ook een beetje gevangen, het zet je vast. En aan hoe meer je vasthoudt, hoe meer je erdoor gevangen raakt terwijl er een absolute vrijheid op ons ligt te wachten. Wat is een grotere vreugde dan vrij te zijn, elk moment in het diepst van je hart, in het diepst van je geest. Door niets meer belemmerd te worden, geen angst meer te kennen want angst is altijd angst om iets te verliezen of om iets te krijgen waar je dan voor eeuwig mee zit opgezadeld.