De denkende geest kan al deze gewaarwordingen nog niet benoemen, er betekenissen aan toekennen, ze duiden of beoordelen, of ze in een ruimte plaatsen, want je hebt noch nooit ruimte gezien en weet dus niet van het bestaan af van wat we ruimte noemen. Je bent nog in een staat van puur ervaren, zonder gedachten en dus zonder verhalen over wat je ervaart. Er is stilte in je aanwezig, en een volledige acceptatie van de aanwezige gewaarwordingen ligt daarin verscholen. Laten we ze voor het gemak hier primaire gewaarwordingen noemen.

Omdat we geen pasgeboren baby zijn en onszelf en de wereld om ons heen al voor vele jaren gezien hebben, zal je denkende geest zich telkens weer roeren; het zal je gewaarwordingen vaak benoemen, er een beeld bij scheppen, beoordelen, er soms een betekenis aan geven, of, zoals bij het horen van het geluid, een mentaal beeld van een externe wereld scheppen met daarin gelokaliseerd de ‘bron’ van dat geluid, bijvoorbeeld de houtkachel ergens in de meditatieruimte die dat tikkende geluid maakt. Al die woorden en beelden die ons denkende geest produceert op basis van onze primaire gewaarwordingen, zijn niet meer dan extrapolaties ervan en we kunnen ze dan ook secundaire gewaarwordingen noemen.

Was er bij het ervaren van primaire gewaarwordingen een rust en stilte aanwezig, bij de intrede van de denkende geest ontstaat vaak een lichte onrust en spanning, die spoedig kan uitgroeien tot wat de Boeddha lijden noemde. Zorg, angst, stress, verdriet, opgewondenheid, jalousie, haat; het zijn allemaal emoties die gekoppeld zijn aan de werking van de denkende geest en zijn dus ook in hoge mate geconditioneerd. Wat de één als prettig ervaart wordt door een ander soms afgekeurd. Wat we in het verleden hebben meegemaakt, wat ons is geleerd, en het gedrag dat we van anderen hebben gezien en overgenomen, kleurt de wijze waarop we primaire gewaarwordingen tegemoet treden met soms dramatische gevolgen. De primaire gewaarwordingen zijn voor iedereen vrijwel hetzelfde maar onze denkende geest creëert daaruit een persoonlijke wereld waarin we ons soms geïsoleerd kunnen voelen.

Natuurlijk kunnen we, en willen we ook niet onze denkende geest tot stoppen dwingen. Dat zou alleen stress veroorzaken en hoeft ook niet. Het benoemen van de dingen en er betekenis aan geven is een noodzakelijk deel van ons functioneren en een belangrijk onderdeel van het groeiproces van baby tot volwassene. Dus in meditatie dwingen we onszelf niet om niet te denken. Meer behulpzaam is om eenvoudigweg te zien dat er ‘natuurlijke’ gedachten zijn die soms spontaan opkomen bij het ervaren van primaire gewaarwordingen, bijvoorbeeld een hond blaft en de gedachte ‘blaffende hond’ verschijnt in je gewaarzijn. En er zijn gedachten die op die eerste ‘natuurlijke’ gedachte voortbouwen en er een verhaal van maken. Waarom laat de baas zijn hond zo blaffen, etc, etc. We kunnen deze gedachten ‘opzettelijke’ gedachten noemen, want er ligt een besluit aan ten grondslag, soms heel subtiel, om verder te denken dan de eerste natuurlijke gedachte. Opzettelijk denken start bij de tweede gedachte en die tweede gedachte laat de aandacht verschuiven van de primaire gewaarwordingen naar de door de denkende geest geschapen wereld met zijn beelden, oordelen, emoties e.d. Dat verschuiven van de aandacht is waar we opmerkzaam van kunnen worden. Het laat zich vaak goed aanvoelen als een verschuiving van ons gewaarzijn van ons lichaam naar alleen het hoofd. Omdat voor de meeste mensen de denkende geest hyperactief is, voelt het soms alsof ze constant in het hoofd zitten, met alle onrust en spanning van dien. Het is niet zo moeilijk om uit het hoofd te komen; het enige wat we hoeven te doen is om de aandacht weer ‘terug’ te brengen naar de primaire gewaarwordingen, dus weer echt te voelen en bewust te zijn van onszelf.